طراحی راهنمای عمومی تألیف کتاب‌های درسی و ویژگی‌های کتاب درسی مطلوب در دورة ابتدایی: یک مطالعة کیفی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه شیراز

2 دانشیار گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه شیراز

3 دانشیار گروه برنامه‌ریزی درسی دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران

4 دانشجوی دکتری دانشگاه شیراز

چکیده

هدف این پژوهش کاوش راهنمای عمومی تألیف کتاب‌های درسی و تعیین ویژگی‌های کتاب درسی مطلوب در دورة ابتدایی بود. در این خصوص، بر اساس یک مطالعة کیفی، مراحل و مؤلفه‌های تألیف کتاب‌های درسی و ویژگی‌های مطلوب آن‌ها با استفاده از ابزار مصاحبة نیمه‌ساختارمند بررسی و برای اطمینان از صحت روایی و پایایی داده‌ها از شاخص گوبا و لینکلن استفاده شد. روش نمونه‌گیری در پژوهش هدفمند بود و داده‌ها بر اساس اشباع داده‌ها در مصاحبه با 17 نفر از متخصصان برنامه‌ریزی درسی و مؤلفان کتاب‌های درسی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با معیار داشتن تجربه در برنامه‌ریزی درسی و تألیف کتاب‌های درسی گردآوری شدند. داده‌های به‌دست‌آمده از طریق تحلیل مضمون مورد تحلیل قرار گرفت و برای اعتباریابی داده‌های کیفی از روش همسوسازی نتایج حاصل از شبکة مضامین و تحلیل اسناد استفاده شد. نتایج نشان داد که فرایند عمومی تألیف کتاب‌های درسی دورة ابتدایی شامل هشت مرحله گردآوری، تحلیل و استخراج دلالت‌ها، طراحی تألیف کل کتاب، طراحی تألیف واحدهای یادگیری، اعتبارسنجی عملی، تألیف کتاب‌های درسی، اعتبارسنجی از منظر معلمان و متخصصان و اصلاح و تألیف کتاب‌های درسی است. همچنین معیارها و ویژگی‌های کتاب درسی مطلوب در دورة ابتدایی شامل انطباق با برنامة درسی حوزة یادگیری و تأکیدات دوره تحصیلی، ساختار، محتوا، زبان، تصاویر و صفحه‌بندی است و هریک دارای مؤلفه‌های گوناگونی است که در یافته‌های تفصیلی پژوهش مطرح شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Designing textbooks' general curriculum guide and desirable textbook's characteristics for the primary school level: A qualitative study

نویسندگان [English]

  • Rahmatollāh Marzooghi 1
  • Ja'far Jahāni 2
  • Alirezā Assāre 3
  • Nabiollāh Sādeghiyān 4
1 (PhD), Shirāz University
2 (PhD), Shirāz University
3 (PhD), Shahid Rajāee Teacher Training University
4 , PhD Candidate in Curriculum Studies at University of Shirāz
چکیده [English]

The purpose of this study was designing the textbooks' general curriculum guide and desirable textbook's characteristics for the primary school level. In this regard, based on a qualitative design, stages and components of textbook development and the desirable textbook's characteristics were explored through semi-structured interview. To ensure the validity and reliability of the study, two criteria of Lincoln and Guba were used. The research sample was selected using purposeful sampling method and the data were collected through interview with 17 curriculum experts and textbook developers of the Organization for Educational Research and Planning based on the theoretical saturation. The criteria for including the experts within the interview sample was having experience in the curriculum planning and textbook development. The data was analyzed through thematic analysis and to validate the qualitative data, the triangulation of the findings of the themes' network and the document analysis were used. The results showed that the general process of the primary school textbooks' development includes 8 stages of collecting, analyzing and extracting the implications, designing the textbook development, designing the development of the learning units, practical validation, textbook development, validation from the viewpoint of teachers and experts, and revising and textbook development. Also, the criteria and the characteristics of the desirable textbooks at the primary school level consist of adaptation with learning area curriculum, course highlights, structure, content, language, illustration, and paging and each of them has different components which have been presented in the detailed findings of the study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Textbook
  • Stages of Textbooks' Development
  • Components of the Stages of Textbooks' Development
  • Characteristics of Textbooks
  • Primary School Level
آرمند، محمد. (1396). کتاب‌های درسی در نظام رسمی آموزش‌وپرورش. دانشنامه ایرانی برنامه‌ریزی درسی.
آرمند، محمد. (1377). شیوه‌های ارزشیابی کتاب درسی دانشگاهی. فصلنامة سخن سمت، 3(3)، 34-41.
احقر، قدسی. (1392). ارزشیابی کتاب فارسی و کتاب کار پایه دوم و ششم ابتدایی. تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش، پژوهشکده خانواده.
ادیب سلطانی، میرشمس الدین. (1365). راهنمای آماده ساختن کتاب. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
اسماعیلی‌فر، محمدصادق و غلامی‌پور، نادیا. (1394). تأثیر استفاده از روش کلاس معکوس در درس علوم بر احساس تعلق به مدرسه دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی.در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 296-30). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
ایزدی، صمد.، عابدینی بلترک، میمنت و منصوری، سیروس. (1390). تحلیل محتوای تربیت‌بدنی در کتاب‌های درسی دورة ابتدایی. پژوهش‌نامة مدیریت ورزشی و رفتار حرکتی، 7(13)، 40-27.
بختیاری، محمدحسن. (1392). فرایند طراحی و تدوین کتاب درسی و روش‌های اجرا. تهران: ستاد مرکزی بهینه‌سازی نظام آموزش.
بلند قامت‌پور، آمنه. (1394). بررسی میزان توجه به مفاهیم زیست محیطی در کتاب‌های علوم تجربی دورة ابتدایی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 234-231). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
تاج مزینانی، علی اکبر و حامد، مهدیه. (1393). بررسی تحول فرهنگ جنسیتی در کتب درسی (مطالعه‌ای تطبیقی پیرامون کتاب‌های فارسی اول ابتدایی). فصلنامة علوم اجتماعی، 21(64)، 104-73.
تورانی، حیدر. (1392). ارزشیابی برنامة درس تفکر و پژوهش پایة ششم ابتدایی (طرح پژوهشی). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش.
جمالی زواره، بتول.، نیلی، محمدرضا و آرمند، محمد. (1389). بررسی معیارهای روان‌شناختی تألیف و تدوین کتاب‌های درسی. عیار، 14 (23)، 35-19.
حسنی، محمد. (1391). ارزشیابی از کتاب‌های درسی آموزش قرآن پایه‌های دوم و ششم دبستان. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش، پژوهشکدة برنامه‌ریزی درسی و نوآوری‌های آموزشی.
حیدرزادگان، علیرضا و تقوی، نسرین. (1394). بررسی ارتباط عمودی و افقی محتوای درس علوم تجربی با پروژه‌های علمی در دورة ابتدایی.در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 116-106). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
خلخالی، مرتضی. (1397). ویژگی‌های یک کتاب درسی مطلوب. قابل بازیابی در ویژگی‌های-یک-کتاب-درسی-مطلوب‌http://oerp.ir/article/9179/
دعایی، الهام. (1394). جای خالی فانتزی در کتاب‌های درسی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 114-95). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
رجب‌زاده، فاطمه و امامی، نفیسه سادات. (1394). تحلیل محتوای علوم تجربی پایه‌های چهارم، پنجم و ششم ابتدایی بر اساس کاربرد عملی در زندگی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 436-429). دانشگاه فرهنگیان، پردیس امام سجاد بیرجند.
رضاعلی، روح اله. (1395). مشارکت 1500 معلم در اعتبارسنجی کتاب‌های درسی. ویژه‌نامة تجلیل از مؤلفان کتاب‌های درسی (صص. 72-71). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
زارعی بیدسگان، نرگس. (1394). تحلیل محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی ششم دبستان بر اساس مؤلفه‌های هوش هیجانی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 446-449). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. (1395). ویژگی‌های بسته‌های آموزشی (چاپ نشده).
سلیمان‌زاده نجفی، نیره السادات.، اشرفی ریزی، حسن.، یارمحمدیان، محمدحسین و شهرزادی، لیلا. (1392). ساخت و اعتباریابی مقیاس سنجش مقالات نقد کتاب درسی دانشگاهی. پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 17(31)، 14-30.
شعاری‌نژاد، علی اکبر. (1377). چگونه کتاب درسی تهیه کنیم. پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 3(2)، 56-61.
شعاری‌نژاد، علی اکبر. (1376). مبانی روان‌شناختی تربیت. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات و فرهنگی.
صادقیان، نبی اله. (1395). ویژگی‌های اختصاصی کتاب درسی (چاپ نشده). دفتر تألیف کتاب‌های درسی، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
صالحی، عمران. (1391). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دورة ابتدایی بر مبنای مؤلفه‌های امنیت اجتماعی. فصلنامة پژوهش‌های انتظام اجتماعی، 4(3)، 64-41.
صالحی، عمران.، چهارباشلو، حسین و هاشمی، سهیلا. (1390). بررسی مقایسه‌ای مؤلفه‌های فرهنگ کار در کتاب‌های درسی دورة ابتدایی و روش تدریس مربیان. پژوهش‌های آموزش و یادگیری، 8(1)، 194-173.
صفایی‌نیا، مهدیه. (1389). نقش و جایگاه تصویرسازی در کتاب‌های درسی مقطع دبستان بعد از انقلاب تاکنون (پایان‌نامة منتشر نشدة کارشناسی ارشد). دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای تجسمی.
عابدی جعفری، حسن.، تسلیمی، محمد سعید.، فقیهی، ابوالحسن و شیخ‌زاده، محمد. (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تعیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. فصلنامة اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)، 198-151.
عابدی کرجی‌بان، زهره. (1395). چرا کتاب درسی مدرسه‌ای مهم است. ویژه‌نامة تجلیل از مؤلفان کتاب‌های درسی (صص. 33-32). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
عابدینی بلترک، میمنت و میرشاه جعفری، ابراهیم. (1392). بررسی و تحلیل مؤلفه‌های آموزش صلح در کتاب درسی دورة ابتدایی. مجله علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز، 20(2)، 170-151.
عباسی سروک، لطف اله و ابراهیمی، زهراسادات. (1394). تحلیل جایگاه روحیة تحقیق و علم‌گرایی در کتاب درسی تفکر و پژوهش پایه ششم ابتدایی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 320-312). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
عصاره، علیرضا و فضائلی‌فر، زینب. (1394). جایگاه آموزش کارآفرینی در برنامه‌های درسی دورة ابتدایی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 135-126). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
فتحی، میترا. (1394). ارزشیابی سازماندهی محتوای کتاب‌های درسی علوم ابتدایی در آموزش مفهوم انرژی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 88-74). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
فتحی واجارگاه، کوروش و آقازاده، محرم. (1384). راهنمای تألیف کتاب‌های درسی. تهران: آییش.
قائدی، یحیی.، چهارباشلو، حسین و خوشنویسان، فاطمه. (1393). تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی و هدیه‌های آسمان دوره آموزش ابتدایی بر اساس مؤلفه‌های حقوق کودک. دوفصلنامة تفکر کودک، 5(1)، ۸۱-۱۰۴.
قورچیان، نادرقلی. (1371). نقدی بر جستجوی معیارهای انتخاب محتوا. فصلنامة تعلیم‌وتربیت، 8(2)، 76-81.
کارگاه تربیت مؤلف (1389). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
کافی‌زاده، منصوره و موسی‌پور، نعمت‌اله. (1385). ویژگی‌های کتاب درسی دانشگاهی. درکتاب درسی دانشگاهی (1) ساختار و ویژگی‌ها (صص. 167-158). تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)
محمدی، ریحانه و سورگی، آسیه. (1394). تحلیل محتوای کتب پایه اول ابتدایی از نظر میزان توجه به کنجکاوی.در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 428-418). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
محمدی، محمد ابراهیم. (1395). کتاب‌های درسی و قابلیت‌های ملی و بین المللی. ویژه‌نامة تجلیل از مؤلفان کتاب‌های درسی (صص. 3-2). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
مرزوقی، رحمت اله و منصوری، سیروس. (1394). تحلیل محتوای کیفی کتاب‌های درسی دورة ابتدایی از منظر جهت‌گیری جنسیتی. زن در توسعه و سیاست، 13(4)، 485-469.
مظاهری، حسن. (1395). جایگاه دانش‌آموزان در تدوین برنامه‌های درسی و محتوای آموزشی. ویژه‌نامة تجلیل از مؤلفان کتاب‌های درسی (صص. 25-24 ). سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
ملکی، حسن. (1384). شیوة طراحی و تألیف کتاب درسی، بخش پیکره و متن. پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، 10(15)، 7-28.
ملکی، حسن. (1393). برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل). تهران: انتشارات مدرسه.
منصوری، علی و فریدونی، آزیتا. (1388). تبلور هویت ملی در کتاب درسی بررسی محتوای کتاب فارسی دورة ابتدایی. فصلنامة مطالعات ملی، 10(2)، 47-27.
موسی‌پور، نعمت اله. (1385). ویژگی‌های کتاب درسی. کتاب درسی دانشگاهی (جلد 1). تهران: انتشارات سمت.
مؤمنی مهموتی، حسین و جعفری، علیرضا. (1394). تأثیر روش تدریس همیاری بر مهارت‌های ارتباطی، سازگاری اجتماعی و پیشرفت تحصیلی درس مطالعات اجتماعی.در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (صص. 148-139). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
میک، جان. (1393). پژوهش و نگارش کتاب درسی (ترجمة شهروز مرادزاده و رامین گلشایی). تهران: انتشارات سمت.
نجفی، محمد.، خوشنویسان، فاطمه و چهارباشلو، حسین. (1392). بررسی ارتباط معنوی، عاطفی بین فردی و توسعه آن در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی و راهنمایی ایران، رویکردهای نوین آموزشی، 8 (2)، 54-29.
نصر، احمدرضا.، جمالی زواره، بتول و آرمند، محمد. (1385). بررسی میزان تحقق معیارهای تدوین کتاب‌های درسی در کتاب‌های دورة کارشناسی  علوم تربیتی. درکتاب درسی دانشگاهی (1) ساختار و ویژگی‌ها (صص. 81-59). تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسا نی (سمت).
نوری فرد، شبنم و اکبری، مرتضی. (1394). بررسی ساختار داستان‌های کتاب فارسی دورة ابتدایی. در مجموعه مقالات همایش ملی آموزش ابتدایی (جلد 2، صص. 144-135). بیرجند: دانشگاه بیرجند.
نوریان، محمد. (1386). تحلیل محتوای کتاب‌های فارسی سال اول دبستان در ایران. فصلنامة روان‌شناسی تحولی، 3(12)، 357-366.
نوریان، محمد. (1389). چگونگی معرفی نماز، روزه، جهاد، حج، خمس و زکات در کتاب‌های درسی تعلیمات اجتماعی و بخوانیم مدارس دورة ابتدایی ایران. فصلنامة علمی پژوهشی تربیت اسلامی، 5(11)، 59-79.
نوغانی، محسن و رحمتی محمودی، شهربانو. (1390). تحلیل محتوای کلیشه‌های جنسیتی در کتب درسی دورة ابتدایی. مقالة ارائه‌شده در اولین همایش ملی آموزش زبان فارسی و زبانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد.
Aggarwal, Mamta (2014). A good textbook on history (Qualities and Characteristics). Retrieved from https://www.historydiscussion.net/history/a-good-text-book-on-history-qualities-and-characteristics/497.
Baller, E. (1991). The Impact of Textbook. In Arieh Lewy (Ed), International Encyclopedia of Curricullum (p. 138). London: Pergamone Press.
Bartlett, L.E. & Morgan, J.A. (1991). Choosing the college textbook: A textbook selection checklist for instructor use (Doctoral dissertation). Nova University, Virginia.
Basturkmen, H. (2010). Developing Courses in English for Specific Purposes. New York: Paglave Macmillan.
Department of Basic Education of Repuplic of South Africa. (2015 ). The Effective use of Textbooks in the Classroom. https://www.umalusi.org.za/docs/presentations/2015/textbooks.pdf
Education Bureau (EDB). (2016). Textbook Selection Criteria. Retrieved from https://www.edb.gov.hk/en/curriculum-development/resource-support/textbook-info/SelectionCriteria.html.
Education Bureau. (2016). Guiding Principles for Guality textbook. The Government of the Hong Kong Special Admistrative Region. Retrieved from https://www.edb.gov.hk/en/curriculum-development/resource-support/textbook-info/GuidingPrinciples/index.html.
Ivić, I., Pešikan, A., & Antić, S. (2013). Textbook Quality. A Guide to textbook standards. Göttingen: V&R unipress.
Fisher, D. F. (1976). Spatial Factors in Reading and Research: The Case for Space. In R. A. Monty and J. W. Senders (Eds.), Eye Movements and Psychological Processes (pp. 417-428). Hillsdale. NJ: Erlbaum.
Graves, K. (2000). Designing Language Course: A Guide for Teachers. Boston: Heinle & Heinle.
Guba, E. G. & Lincoln Y. S. (1989). Fourth generation evaluation. Newbury Park, CA: Sage.
Gak, D. M. (2011). Textbook-An important element in the teaching prosess. Metodički Vidici, 2(2), 78-82.
Loveridge, A.J. Cornelsen. I. M. Lewis, L.J. & Terkhov, I.M. (1970). Preparing textbook manuscript. Paris: UNSCO.
Mahmood, Kh. (2011). Conformity to Quality Characteristics of textbook; the illusion of textbook evaluation in Pakistan. Journal of Research and Reflections in Education, 5(2), 170-190.
Moulton, J. (1997). How Do Teachers use Textbooks? A Review of the Research Literature (Technical Paper No. 74). Human Resources and Democracy Divisionm, Office of Sustainable Development, Bureau for Africa, U.S. Agency for International Development.
Naseem, Shfagat. (2015). Evaluation of English textbook in Pakistan: A case study of Punjab textbook for 9th class. Government College University, Faisalabad, Pakistan.
Pinchin, S. (2011). Selecting a Textbooks for your Course. Ohes.
Qates, T. (2014). Why textbooks Count a Policy Paper. University of Cambridge, Cambridge Assessment, Local Examinations Syndicate.
Richards, J. C. (2001). Curriculum Development in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press.
Schader, B. (2008, Nov 14). Standards for the teaching materials of the Republic of Kosovo. Hauptreferat an der gleichnamigen Tagung in Prishtina.
Senguin, R. (1989). The Elaboration of School Textbiiks, Methodological Guide. Division of Educational Sciences, Contents, and Methods of Education, Unesco.
Shahid, M.A. (2008). Textbook Development Process. Lahore, Punjab Textbook Board.
Wager, R. D. (2014). Textbook Anaalysis: A case study of changes in History textbook Based on the revolutionary war (Masters Theses, Grand Valley State University). Retrieved from https://scholarworks.gvsu.edu/theses/690.
Westbury, I. (1991). Textbooks. In Arich Lewy, (Ed), International Encyclopedia of Curriculum (pp. 74-77). London: Pergamon Press.